Σχετικά με τον συντονισμό

2. Πώς συντονίζει ο δάσκαλος μια φιλοσοφική συζήτηση με παιδιά;

2009-10-26 00:00

 

    Μολονότι ο δάσκαλος μπορεί να έχει προετοιμάσει κάποιους στόχους της παιδικής συζήτησης, είναι καλό να μην τους επιδιώκει "πάση θυσία", αλλά να αφήνει αρκετή πρωτοβουλία στα παιδιά, ώστε να διατυπώνουν τα ερωτήματα που ελκύουν το ενδιαφέρον τους και να επιλέγουν, με ποιο ερώτημα θα ξεκινήσουν. Αρχικά ίσως χρειάζεται να παρεμβάλλεται ο δάσκαλος παροτρύνοντας, επισημαίνοντας, στρέφοντας την προσοχή, οργανώνοντας. Αλλά όσο τα παιδιά αποκτούν την εμπειρία και την ευχέρεια της φιλοσοφικής συζήτησης, ο δάσκαλος οφείλει να αποσύρεται στο περιθώριο και να παρεμβαίνει μόνο εάν είναι εντελώς απαραίτητο. Γενικά ο ρόλος του είναι συντονιστικός και βοηθητικός, όχι καθοδηγητικός ή αποφασιστικός.

    Υποβοηθώντας τη συζήτηση των παιδιών ο δάσκαλος μπορεί να διατυπώνει τέτοια ερωτήματα (δες Robert Fisher: Teaching Thinking. Philosophical Enquiry in the Classroom. 2nd edition, London - New York 2003 (1st edition 1998), p. 148):

    - Τι εννοείς με αυτό; (προσπάθεια να ορίσουμε τι εννοούμε)

    - Μπορείς να το επαναλάβεις με δικές σου λέξεις; (αγώνας να αποφευχθούν οι παρεξηγήσεις)

    - Μπορείς να δώσεις ένα παράδειγμα; (υποστήριξη ενός ισχυρισμού μέσω παραδείγματος)

    - Τι σχέση έχει η απάντησή σου με το ερώτημά μας; (προσπάθεια να ελεγχθεί η συνάφεια)

    - Συμφωνεί αυτό με εκείνο που είπες πριν από λίγο; (ελέγχοντας τη συνέπεια)

    - Ποιο ερώτημα συζητάμε τώρα; (εστιάζοντας στην υπό συζήτηση ερώτηση)

    Καταγράφοντας τις συμπεριφορές που χαρακτηρίζουν τον δάσκαλο ως συντονιστή μιας φιλοσοφικής συζήτησης με παιδιά, ο ιδρυτής του κινήματος Matthew Lipman αναφέρει τα εξής (Σ. Νικολιδάκη: "Φιλοσοφία για παιδιά". Κριτική προσέγγιση του προγράμματος του Matthew Lipman, Ρέθυμνο 2005, σελ. 78-81):

    - Αποσπά τις θέσεις και τις απόψεις των μαθητών για το προς συζήτηση θέμα (Eliciting Views or Opinions).

        Σχετικά ερωτήματα που θέτει: "Τι βρήκατε ενδιαφέρον στην ιστορία;" "Γιατί θεωρείς το συγκεκριμένο περιστατικό ενδιαφέρον;" "Με ποιες απόψεις του κειμένου συμφωνείς και με ποιες διαφωνείς; Γιατί;"

    - Βοηθά τους μαθητές να εκφράσουν τη σκέψη τους αποσαφηνίζοντας και ανατοποθετούμενοι (Helping Students express themselves: Clarification and Restatement).

        Σχετικά ερωτήματα που θέτει: "Με αυτή σου τη θέση εννοείς ότι...;" "Διόρθωσέ με αν κάνω λάθος, αλλά υπονοείς ότι...;" "Σύμφωνα με την άποψή σου ισχύει ότι...;" "Έχω την εντύπωση ότι θέλεις να πεις..."

    - Επεξηγεί ή βοηθά τα παιδιά να αποσαφηνίσουν τις απόψεις τους (Explicating students' views).

        Σχετικά ερωτήματα που θέτει: "Αν κατάλαβα καλά, η κεντρική ιδέα των λεγομένων σου είναι..." "Μπορείς να συνοψίσεις τη θέση σου;" "Σε ποια σημεία από όσα ανέφερες θα ήθελες να δώσεις έμφαση;" "Συνεπώς θεωρείς ως σημαντικά θέματα τα..."

    - Βοηθά τους μαθητές να ερμηνεύσουν τις θέσεις τους (Interpretation).

    - Δίνει έμφαση στη διατήρηση της συνέπειας (Seeking consistency).

        Σχετικά ερωτήματα που θέτει: "Μήπως προηγουμένως χρησιμοποίησες αυτό τον όρο λίγο διαφορετικά από ό,τι τον χρησιμοποιείς τώρα;" "Στ' αλήθεια διαφωνείτε μεταξύ σας ή μήπως λέτε το ίδιο πράγμα με διαφορετικό τρόπο;" "Μήπως έρχεται σε αντίφαση αυτό που υποστήριξες πριν με αυτό που αναφέρεις τώρα;"

    - Αναζητεί μαζί με τα παιδιά διευκρινίσεις στις απόψεις τους (Requesting Definitions).

        Σχετικά ερωτήματα που θέτει: "Τι εννοείς όταν χρησιμοποιείς αυτό τον όρο;" "Σε τι αναφέρεται η λέξη ...;"

    - Βοηθά τα παιδιά να ανακαλύπτουν τις προκείμενες (= προϋποθέσεις) ενός συλλογισμού (Searching for assumptions).

        Σχετικά ερωτήματα που θέτει: "Μήπως αυτό που λες προϋποθέτει ότι ...;" "Αυτό που λες μήπως βασίζεται στην άποψη ότι ...;"

    - Βοηθά τα παιδιά να ανακαλύπτουν σφάλματα κατά τη διατύπωση των συλλογισμών τους (Indicating Fallacies).

    - Ζητά από τα παιδιά να αναπτύξουν επιχειρήματα για να υποστηρίξουν τις θέσεις τους (Requesting Reasons).

        Σχετικό ερώτημα: "Πώς ξέρεις ότι...;"

    - Αποσπά από τα παιδιά εναλλακτικές ιδέες για να υποστηρίξουν τις θέσεις τους και τις θέτει μαζί με τα παιδιά σε κριτική εξέταση (Eliciting and Examining alternatives).

        Σχετικά ερωτήματα: "Αν κάποιος ήθελε να αντικρούσει αυτά που λες, τι επιχειρήματα θα χρησιμοποιούσε;" "Θεωρείτε ότι αυτή είναι η μοναδική άποψη που μπορεί να διατυπωθεί γι' αυτό το θέμα;" "Μήπως θα μπορούσε να υποστηριχθεί κάτι διαφορετικό σχετικά με αυτό;" "Υπάρχει κανείς που έχει διαφορετική άποψη γι' αυτό;"

    Εκτός από τις παραπάνω συμπεριφορές ο δάσκαλος χρειάζεται να εξασφαλίζει κάποιες προϋποθέσεις και να τηρεί κάποιους κανόνες, όπου στηρίζει το φιλοσοφικό-παιδαγωγικό του εγχείρημα. Ο Matthew Lipman αναφέρει τα εξής (δες Σ. Νικολιδάκη, ό.π., σελ. 74-77):

    Α) Ο δάσκαλος είναι ευαισθητοποιημένος για τα ευεργετήματα της φιλοσοφικής έρευνας και φροντίζει να μεταδώσει στα παιδιά το ενδιαφέρον γι' αυτήν.

    Β) Αποφεύγει την κατήχηση (indoctrination) και την προπαγάνδα προσωπικών του πεποιθήσεων.

    Γ) Σέβεται τη γνώμη των παιδιών και δεν θεωρεί ότι γνωρίζει τα πάντα.

    Δ) Φροντίζει να εξασφαλίσει την εμπιστοσύνη των παιδιών, ώστε να μη διστάζουν να διατυπώσουν τις απόψεις τους.

    Ε) Επαναφέρει τον φιλοσοφικό διάλογο στο αρχικό θέμα,  κατά την περίπτωση που αυτός παρεκτρέπεται.

    ΣΤ) Ενθαρρύνει τα παιδιά στο να υποβάλλουν δικά τους ερωτήματα και τα υποβοηθά διατυπώνοντας και ο ίδιος ερωτήσεις.

    Ζ) Ακούει προσεκτικά όσα λένε τα παιδιά και καλλιεργεί σ' αυτά την αρετή της προσεκτικής ακρόασης (listening).

    Η) Δίνει προσοχή στη μη-λεκτική επικοινωνία, δηλαδή στα μηνύματα που του στέλνουν τα παιδιά με τη στάση του σώματος, με την έκφραση του προσώπου, με την επίμονη σιωπή κλπ.

Οι αναγκαίοι κανόνες

3. Ποιοι κανόνες διέπουν μια φιλοσοφική συζήτηση με παιδιά;

2009-10-26 00:00

    Το να τεθούν εξαρχής κανόνες για μια ορθή διεξαγωγή της φιλοσοφικής συζήτησης, ειδικά όταν πρόκειται να επακολουθήσουν και άλλες συνεδρίες, είναι μια αναπόφευκτη αλλά και δημιουργική δραστηριότητα. Κάθε σχολική ομάδα χρειάζεται να δημιουργήσει τους δικούς της κανόνες με δημοκρατική συναίνεση. Μετά από συζήτηση θα φτιαχτεί ένας κατάλογος που θα περιέχει οδηγίες για να κάθονται τα παιδιά ήσυχα, να μη διακόπτουν όποιον μιλά, να περιμένουν τη σειρά τους και να σηκώνουν το χέρι πριν μιλήσουν. Η Joanna Haynes: Τα παιδιά ως φιλόσοφοι. "Μεταίχμιο", Αθήνα 2009, σελ. 115, παρέχει τον εξής κατάλογο με βασικούς κανόνες για τα πρώτα στάδια μιας παιδικής φιλοσοφικής ομάδας:

    - Δεν φωνάζουμε.

    - Όταν κάποιος μιλά, δεν τον διακόπτουμε.

    - Δεν βρίζουμε και δεν χρησιμοποιούμε αγενείς λέξεις.

    - Κάνουμε υπομονή και περιμένουμε τη σειρά μας.

    - Διαθέτουμε αυτοέλεγχο.

    - Ακούμε προσεκτικά με τα αυτιά, τα μάτια και το μυαλό.

    - Μένουμε ήρεμοι.

    Αυτοί οι κανόνες μπορούν να γραφτούν σε μια αφίσα και να αναρτηθούν σε μια περίοπτη θέση, για να ανατρέχουν σ' αυτούς οπτικά τόσο τα παιδιά όσο και η δασκάλα, όποτε χρειάζεται. Ενδέχεται όμως να αμφισβητηθεί η αναγκαιότητα κάποιου από αυτούς τους κανόνες και να σβηστεί, να τροποποιηθεί ή να αντικατασταθεί με άλλον κανόνα.

 

Οδηγίες

1. Πώς ξεκινά ένας φιλοσοφικός διάλογος με παιδιά;

2014-06-26 00:00

 

     Το ξεκίνημα γίνεται συνήθως με κάποιο βοήθημα, που δίνει εναύσματα για να διατυπωθούν ερωτήματα και να ξεκινήσει η συζήτηση. Το βοήθημα μπορεί να είναι: α) ένα παραμύθι ή ένα αφήγημα, β) ένα ποίημα, γ) ένα βίντεο, δ) ένα μουσικό κομμάτι ή ένα τραγούδι, ε) ένα ντοκιμαντέρ, στ) ένα ρεπορτάζ από εφημερίδα. Ως αφορμή μπορεί επίσης να χρησιμεύσει κάποιο συμβάν, μια εκδρομή ή μια επίσκεψη σε μουσείο.

    Αλλά πολλά εξαρτώνται και από την προετοιμασία που έχει κάνει ο δάσκαλος. Χρειάζεται να έχει σκεφτεί κάποια ερωτήματα που θα θέσει στα παιδιά για να τα παρακινήσει στον προβληματισμό, καθώς και να έχει απαντήσει ο ίδιος σε κάποια ερωτήματα: Είναι το προτεινόμενο βοήθημα αρκετά προκλητικό και κατάλληλο για τα παιδιά αυτής της σχολικής τάξης; Δίνει στα παιδιά τη δυνατότητα να σκεφτούν και να θέσουν ερωτήματα; Είναι αρκετά ενδιαφέρον όχι μόνο για τα παιδιά αλλά και για τον ίδιο τον δάσκαλο; Εκφράζει κάτι διφορούμενο, ώστε να φέρει τα παιδιά σε αμηχανία και σε αντιπαράθεση;

    Καλό είναι να επικεντρώσει ο δάσκαλος τις προσπάθειές του σε μία έννοια (ή το πολύ δύο). Έτσι θα ξέρει σε κάθε στιγμή, πόσο πλησιάζει η συζήτηση τον σκοπό της (π.χ. να κατανοήσουν και να ορίσουν τα παιδιά αυτή την έννοια) και πόσο η συζήτηση απέχει ή απομακρύνεται από αυτόν τον σκοπό. Τέτοιες έννοιες, προσιτές ακόμα και σε νήπια, μπορούν να είναι: 1) το θάρρος - η δειλία, 2) τα ψέματα - η ειλικρίνεια, 3) η φιλία - η εχθρότητα, 4) ο φόβος, 5) το αγόρι - το κορίτσι, 6) ο πόλεμος - η ειρήνη, 7) η ζωή - ο θάνατος, 8) η δουλειά - η τεμπελιά, 9) το όνειρο - η πραγματικότητα, 10) ο άνθρωπος - το ζώο, 11) ο εαυτός μας, 12) η γνώση - η πίστη, 13) το καλοκαίρι - ο χειμώνας, 14) η φτώχεια - ο πλούτος, 15) η υγεία - η αρρώστια, 16) το καλό - το κακό, 17) η πατρίδα, 18) η δύναμη - η αδυναμία, 19) η δικαιοσύνη - η αδικία, 20) η φαντασία κλπ.

    Όταν παρουσιαστεί το υλικό, δηλαδή όταν διαβάσει ο δάσκαλος φωναχτά το παραμύθι ή το ποίημα, συνιστάται να αφεθεί κάποιο χρονικό διάστημα στα παιδιά για να σκεφτούν. Μπορούν να παροτρυνθούν να ζωγραφίσουν κάτι σχετικό ή να κρατήσουν κάποιες σημειώσεις. Μπορούν να σωπάσουν ή να μιλήσουν σιγανά με τον διπλανό τους. Μπορούν να σκεφτούν κάποιο ερώτημα που θα διατυπώσουν αμέσως μετά στην ολομέλεια. Σ' αυτό το στάδιο μπορούν επίσης, με την καθοδήγηση του δασκάλου, να ασκηθούν τα παιδιά σε διαλογισμό (meditation) ή σε γιόγκα.